Προβλήματα εφηβείας

Εφηβεία λέμε τη χρονική περίοδο που ξεκινάει από την αρχή της ήβης (έντεκα με δεκατέσσερα) και φτάνει μέχρι τα δεκαοχτώ περίπου. Είναι η μεταβατική περίοδος που το παιδί γίνεται ενήλικος και σχεδόν πάντα παρουσιάζονται κάποιες δυσκολίες τόσο για τον έφηβο, όσο και για τους γονείς του. Αυτό οφείλεται σε διάφορους λόγους:

1. Ο έφηβος θέλει να καθιερώσει την ανεξαρτησία του και το δικαίωμα να έχει τη δική του γνώμη. Αναπόφευκτα λοιπόν δημιουργούνται εντάσεις και διαφωνίες, που μπορεί να τον απομακρύνουν συναισθηματικά από την οικογένεια.
2. Επηρεάζεται πολύ πιο εύκολα από τους φίλους του απ' όσο το μικρότερο παιδί. Αυτό σημαίνει πως η δική σας επίδραση μειώνεται. Ο έφηβος υιοθετεί διαφορετικές και, καμιά φορά, αντίθετες στάσεις και ενδιαφέροντα από εκείνα της οικογένειας του. Συνηθισμένο παράδειγμα αποτελεί η μοντέρνα (και για τους γονείς εξωφρενική) γραμμή στα ρούχα, το χτένισμα και τη μουσική
3. Ο έφηβος βιώνει έντονες σωματικές αλλαγές, τόσο από πλευράς ανάπτυξης, όσο και από πλευράς σεξουαλικότητας. Τα καινούρια σεξουαλικά συναισθήματα μπορεί να είναι και να προκαλέσουν σύγχυση, ενοχή και απόγνωση.
4. Οι έφηβοι είναι συχνά εξαιρετικά αμήχανοι και αυτό, μαζί με τα έντονα συναισθήματα που νιώθουν, μπορεί να δυσκολέψει τους γονείς .στην προσπάθεια να τους συμβουλέψουν και να τους καθησυχάσουν.

Ευτυχώς, οι περισσότεροι έφηβοι περνούν αυτή την περίοδο χωρίς να τους αφήσει μεγάλα τραύματα. Μάλλον οι γονείς είναι εκείνοι που συνήθως υποφέρουν περισσότερο. Παρ' όλα αυτά, η ηλικία αυτή έχει αρκετές δυσκολίες, μερικές από τις οποίες, όσο και να κουράζουν τους ίδιους τους έφηβους και τους γονείς τους, στην πραγματικότητα αποτελούν φυσιολογικά γνωρίσματα της περιόδου. Άλλες όμως, που ξεφεύγουν από το φυσιολογικό, θα πρέπει ν' αντιμετωπιστούν όσο γίνεται γρηγορότερα.

 

Απότομες αλλαγές της διάθεσης

Ίσως η πιο συνηθισμένη ανησυχία των γονιών είναι η συχνά κακή διάθεση του εφήβου. Καμιά φορά μπορεί να είναι πολύ ήσυχος, μουτρωμένος και αντικοινωνικός ενώ άλλοτε ακριβώς το αντίθετο: ενθουσιασμένος, γεμάτος ζωντάνια και αυτοπεποίθηση. Άλλες μέρες πιθανό να εμφανίζεται τελείως αδιάφορος απέναντι στις ανάγκες σας και άλλοτε ακριβώς το αντίθετο. Αυτές οι απότοαλλαγές, που κανείς δεν μπορεί να προβλέψει, δεν έχουν τίποτε το ανώμαλο. Θα χρειαστεί ν' ανησυχήσετε πραγματικά, μόνο όταν η συμπεριφορά του παιδιού σας έχει και άλλες επιπτώσεις, π.χ. αν δεν τα πέρα με το σχολείο, αν το σε μπελάδες ή αν δυσκολεύει τις σχέσεις με τους συνομίληκούς του.

 

Σεξουαλική περιέργεια και πείραμα

Η σεξουαλική περιέργεια και διέγερση είναι φαινόμενα απόλυτα φυσιολογικά και δείγματα υγείας. Αποτελούν κοινό γνώρισμα της εφηβείας. Θυμηθείτε ακόμα, ότι το ενδιαφέρον του εφήβου για άτομα του ίδιου φύλου αποτελεί επίσης φυσιολογικό στις αρχές της περιόδου αυτής. Η σεξουαλική περιέργεια και διέγεροη καταλήγουν πάντα σε κάποια μορφή σεξουαλικής συμπεριφοράς.

Ο αυνανισμός αποτελεί την πιο συνηθισμένη μορφή σεξουαλικής συμπεριφοράς στα πρώτα χρόνια της εφηβείας. Αντίθετα με παλιότερες γνώμες, δεν προκαλεί καμιά απολύτως βλάβη. Αποτελεί μάλιστα διέξοδο για σημαντικό ποσοστό σεξουαλικής ενέργειας, σε μια ηλικία που οι σεξουαλικές επαφές δεν είναι πάντα εύκολες, μα ούτε και σκόπιμες.

Το ενδιαφέρον για το άλλο φύλο αναπτύσσεται γρήγορα στους περισσότερους εφήβους και αποτελεί μια έντονη, υγιή και φυσιολογική φάση της ανάπτυξης. Η στάση της κοινωνίας απέναντι στις σεξουαλικές σχέσεις των εφήβων διαφέρει από πολιτισμό σε πολιτισμό. Στις περισσότερες ανεπτυγμένες χώρες, τέτοιες σχέσεις δεν εγκρίνονται, ούτε νομικά ούτε ηθικά, πριν την ηλικία των δεκάξι. Πάντως η ηλικία που ταιριάζει σ' έναν έφηβο ν' αρχίσει να έχει σεξουαλικές σχέσεις είναι σχετική, μια και κάθε άτομο αναπτύσσεται σωματικά και συναισθηματικά, με διαφορετικό ρυθμό. Μερικοί έφηβοι είναι ώριμοι ν' αντιμετωπίσουν την κατάσταση από τα δεκαπέντε τους, ενώ άλλοι ωριμάζουν πολύ αργότερα.

Οι ελεύθερες προγαμιαίες σχέσεις που γίνονται αδιάκριτα, χωρίς συναισθηματικό «δέσιμο», είναι πιθανό ν' αποτελούν αντίδραση σ' ένα αίσθημα μοναξιάς και αναξιότητας. Η συμπεριφορά αυτή είναι μια προσπάθεια του νέου να πάρει προσοχή και κάποια αυτοπεποίθηση. Συνήθως όμως φέρνει το αντίθετο αποτέλεσμα

Οι ομοφυλοφιλικές σχέσεις δεν είναι κάτι ασυνήθιστο ούτε ανώμαλο στα πρώτα χρόνια της εφηβείας. Ο συνδυασμός της σεξουαλικής διέγερσης και της ανάγκης για σχέσεις με άλλους ανθρώπους της ίδιας ηλικίας έξω από την οικογένεια, μπορεί να σε οδηγήσει σε ομοφυλοφιλική δραστηριότητα. Όσο φοβερό κι αν σας φαίνεται αυτό, δεν είναι ασυνήθιστο και δεν έχει αποδειχτεί με κανένα τρόπο βλαβερό. Ωστόσο, δεν εξελίσσονται όλες οι σχέσεις αυτές σε σωματικές και είναι απόλυτα φυσιολογικό να «ερωτευτεί» ένας νέος έντονα αλλά «πλατωνικά» κάποιο ιδιαίτερα γοητευτικό ή δημοφιλές άτομο του ίδιου φύλου. Στη μεγάλη πλειοψηφία των νέων ανθρώπων, αυτό το είδος δραστηριότητας παραχωρεί γρήγορα τη θέση του στο ενδιαφέρον για το αντίθετο φύλο.

Η πραγματική ομοφυλοφιλία, δηλαδή το σωματικό ενδιαφέρον για το ίδιο φύλο, που συνεχίζεται και στην ενήλικη ζωή, δεν οφείλεται στην ομοφυλοφιλική εμπειρία από την περίοδο της ήβης. Έχει τις ρίζες της σε ένα συνδυασμό ορμονικών επιδράσεων και κακών σχέσεων με τους γονείς στα πρώτα χρόνια της ζωής. Η γενική νοοτροπία έχει αλλάξει τα τελευταία χρόνια σε τέτοιο σημείο, ώστε να μη θεωρείται πια η ομοφυλοφιλία σαν διαταραχή. Εκείνο που έχει περισσότερη σημασία εδώ, είναι αν ο ομοφυλόφιλος αισθάνεται ευτυχισμένος ή όχι με τη σεξουαλικότητα του. Οι έφηβοι συνήθως ανησυχούν και συγχύζονται όταν νιώσουν κάποια ομοφυλοφιλική τάση. Ακόμα και στην ενήλικη ζωή, πολλοί ομοφυλόφιλοι δύσκολα προσαρμόζονται με το γεγονός ότι είναι «διαφορετικοί».

 

Κατάθλιψη και αυτοκαταστροφική συμπεριφορά

Παραπάνω μίλησα για τις απότομες αλλαγές στη διάθεση. Όλοι οι έφηβοι περνούν τέτοιες φάσεις, όπου μοιάζουν να είναι δυστυχισμένοι και εκνευρισμένοι. Μερικοί, ωστόσο, υποφέρουν από ένα σοβαρότερο πρόβλημα, την κατάθλιψη, που δεν είναι ασυνήθιστη σ' αυτή την περίοδο. Σαν συνέπεια της κατάθλιψης, το παιδί στενοχωριέται το μεγαλύτερο μέρος του χρόνου, τρώει και κοιμάται άσχημα, δεν μπορεί να συγκεντρωθεί, είναι υπερευαίσθητο, κλαίει συχνά και δεν τα πηγαίνει καλά στο σχολείο. Μπορεί ακόμα να γίνει νευρικό και να παραπονιέται για οργανικά συμπτώματα, όπως στομαχόπονο, πονοκέφαλο, τάση για εμετό ή για λιποθυμία.

Σημείο κινδύνου: Μερικοί έφηβοι μελαγχολούν σε τέτοιο βαθμό, ώστε κάνουν κακό στον εαυτό τους, είτε σαν μια απεγνωσμένη προσπάθεια να ζητήσουν βοήθεια, είτε επειδή θέλουν πραγματικά ν' αυτοκτονήσουν. Οι πιο συνηθισμένες μέθοδοι που χρησιμοποιεί το παιδί αυτής της ηλικίας για να προκαλέσει κακό στον εαυτό του, είναι είτε να πάρει υπερβολική δόση χαπιών, είτε να χαράξει ή να κόψει τις φλέβες του. Παρόλο που οι ενέργειες αυτές γίνονται συχνά με τέτοιο τρόπο, ώστε να μην μπορεί να επακολουθήσει σοβαρή ζημιά, αποτελούν πάντα σημάδι έντονης απόγνωσης και θα πρέπει να τις πάρετε στα σοβαρά.

Το αίτιο της κατάθλιψης δεν είναι πάντα φανερό. Πιθανό να οφείλεται σε οικογενειακές εντάσεις, σε σχολικές δυσκολίες ή σε σχέσεις με άλλα άτομα. Καμιά φορά, ακόμα και μετά από επίμονες προσπάθειες να διευκρινιστεί το αίτιο, τίποτα δεν ανακαλύπτεται. Μα είτε υπάρχει φανερό αίτιο είτε όχι, θα πρέπει πάντα να ζητήσετε βοήθεια, αν το παιδί σας προσπαθεί να βλάψει τον εαυτό του.

 

Σκασιαρχείο

Αυτό διαφέρει από την άρνηση του παιδιού να πάει σχολείο και από τη σχολική φοβία. Αντίθετα με τις δύο παραπάνω περιπτώσεις, οι μαθητές που το σκάνε, δε φοβούνται ούτε το σχολείο, ούτε το χωρισμό από τους γονείς τους. Συχνά λένε ότι πάνε σχολείο, μα δεν εμφανίζονται εκεί ή πηγαίνουν, δίνουν το παρόν και μετά φεύγουν. Προτιμούν να βγαίνουν έξω με φίλους και συχνά, επειδή δεν έχουν τι να κάνουν, αλητεύουν και βρίσκονται μπλεγμένοι.

Οι έφηβοι μπορεί να κάνουν σκασιαρχείο επειδή βαριούνται ή έχουν κουραστεί από το σχολείο ή επειδή το σκάνε οι φίλοι τους. Μερικοί δεν πάνε επειδή δυσκολεύονται στα σχολικά μαθήματα, ιδιαίτερα αν είναι παιδιά με καθυστερημένη ανάπτυξη, που δεν έχει διαγνωστεί. Καμιά φορά, οι γονείς οι ίδιοι ενθαρρύνουν το σκασιαρχείο, όταν δεν επιμένουν αρκετά ότι το παιδί τους πρέπει να πάει σχολείο. Το σκασιαρχείο, που είναι κάτι το συνηθισμένο σε πολλές φτωχές αστικές περιοχές, θα πρέπει ν' ανησυχήσει τους γονείς, όχι μόνο επειδή τα παιδιά αυτά παραβιάζουν το νόμο και δεν εκπαιδεύονται, αλλά και γιατί μπορούν να βρουν τον μπελά τους με διάφορους τρόπους. Αν το παιδί σας το σκάει από το σχολείο, θα πρέπει να κρατήσετε μια σταθερή στάση, επιμένοντας να παρακολουθεί τακτικά. Αν δεν τα καταφέρετε, ζητήστε κάποια συμπαράσταση.

 

Αντικοινωνική συμπεριφορά

Ο εκφοβισμός, η κλεψιά, τα συνεχή ψέματα, η σκληρότητα και η επιθετικότητα είναι μερικά από τα προβλήματα που μπορεί να σας ανησυχήσουν σοβαρά. Το είδος αυτό της συμπεριφοράς παρουσιάζεται συχνότερα στις πόλεις παρά στην ύπαιθρο. Υπάρχουν πολλά αίτια, που έχουν την τάση να ποικίλλουν στους διάφορους πολιτισμούς. Σε γενικές γραμμές ωστόσο, μερικές από τις πιο σοβαρές αιτίες αντικοινωνικής συμπεριφοράς περιλαμβάνουν την κακή επίδραση ορισμένων φίλων και το λαθεμένο τρόπο πειθαρχίας εκ μέρους των γονιών, ιδιαίτερα όταν είναι είτε πολύ σκληρή είτε πολύ μαλακή - και καμιά φορά ανύπαρκτη. Μερικοί πιστεύουν ότι κακή επίδραση ασκούν και οι ταινίες που δείχνουν τέτοιους τρόπους συμπεριφοράς. Θα πρέπει να πάρετε στα σοβαρά κάθε μορφή αντικοινωνικής συμπεριφοράς που εμφανίζει το παιδί σας.

 

Κακές επιρροές

Το σημαντικότερο αίτιο για την κατάχρηση ναρκωτικών αποτελεί η επίδραση των άλλων. Αν οι γονείς καπνίζουν ή πίνουν, είναι πολύ πιθανό να κάνουν το ίδιο και τα παιδιά τους. Αν οι φίλοι πειραματίζονται με ναρκωτικά, πολύ δύσκολα θ' αντισταθεί κανείς στον πειρασμό να τους μιμηθεί. Η στάση των στενών συγγενών και φίλων έχει μεγάλη επίδραση. Αν εσείς καπνίζετε, μη σας φανεί περίεργο που θα καπνίζει και το παιδί σας ή αν πειραματίζεται με άλλες ουσίες που προκαλούν εθισμό.

Ο πειραματισμός γρήγορα μπορεί να γίνει εθισμός. Ο πειραματισμός με ναρκωτικά αποτελεί ένα πολύ σοβαρό θέμα, για διάφορους λόγους. Όλα τα ναρκωτικά βλάπτουν τον οργανισμό και τα περισσότερα προκαλούν εθισμό. Σο-βαρές βλάβες της υγείας και θάνατοι από κατάχρηση ναρκωτικών έχουν πάρει τον τελευταίο καιρό επιδημικές διαστάσεις. Αν το παιδί σας παίρνει ναρκωτικά ή πίνει πολύ οινόπνευμα, θα το καταλάβετε από μια αρκετά φανερή αλλαγή στην προσωπικότητα του, από μια συμπεριφορά που είναι σχεδόν αδύνατο να προβλεφθεί, υπερβολική υπνηλία, απώλεια των δεξιοτήτων του ή αποτυχία στο σχολείο. Συνηθισμένη είναι και η κακή σωματική υγεία. Αν κάνει ενέσεις, θα φαίνονται τα τρυπήματα της βελόνας, συνήθως στα μπράτσα.

Παράδειγμα: Ο Σάιμον, δεκαπέντε ετών, υπήρξε πάντα ένα έξυπνο και χαρούμενο παιδί. Όμως μέσα σε μια περίοδο έξι μηνών έγινε εξαιρετικά νευρικός, αντικοινωνικός, με απότομες αλλαγές στη διάθεση. Ήταν δυσάρεστος στην οικογένεια του και καθόλου συνεργάσιμος. Έχασε κάθε ενδιαφέρον για την εμφάνιση του, άρχισε να μην τα πηγαίνει καλά στο σχολείο και αρνιόταν να σηκωθεί το πρωί. Όταν οι γονείς του υποψιάστηκαν μήπως είχε εθιστεί στα ναρκωτικά, έψαξαν τα ρούχα και το δωμάτιο του και βρήκαν στο καλάθι αχρήστων πεταμένα άδεια μπουκάλια κόλλας.

Αν έχετε την παραμικρή υπόνοια πως το παιδί σας χρησιμοποιεί ναρκωτικά, μιλήστε του γι' αυτό, προσπαθήστε να του εξηγήσετε ότι κάνει κακό στον εαυτό του και πείστε το να έρθει μαζί σας να κουβεντιάσετε το θέμα με το γιατρό. Αν θέλετε να σιγουρευτείτε πως το παιδί σας δε θα κάνει κατάχρηση ναρκωτικών, δώστε οι ίδιοι το καλό παράδειγμα και φροντίστε να πληροφορηθεί τους κινδύνους που ελλοχεύουν.

 

Ψύχωση

Περίπου ένας στους 200 εφήβους μπορεί να υποφέρει από σοβαρές ψυχικές νόσους που συνήθως περιλαμβάνονται στην κατηγορία των ψυχώσεων. Η μορφή της ψύχωσης που γνωρίζουν οι περισσότεροι άνθρωποι είναι η σχιζοφρένεια. Σε μια ψυχασθένεια, όπως είναι η σχιζοφρένεια, παρατηρείται δραματική και σοβαρή διαταραχή της συμπεριφοράς. Μπορεί να παρουσιαστεί ξαφνικά ή βαθμιαία. Συνήθως εμφανίζεται μια αλλαγή στη διάθεση του νεαρού ατόμου και στο επίπεδο δραστηριότητας του είτε ληθαργική είτε υπερδραστήρια - ενώ η γενική του συμπεριφορά μπορεί να γίνει πολύ παράξενη. Οι σκέψεις του είναι συχνά συγκεχυμένες, παίρνουν τη μορφή παραληρήματος και μπορεί να επιβραδυνθούν ή να επιταχυνθούν. Συνήθως το άτομο χάνει όλες τις αναστολές του. Οι σχιζοφρενείς συχνά ακούν φωνές και έχουν παραισθήσεις - νομίζουν πως είναι κάποιοι άλλοι ή πως κάτι συμβαίνει το οποίο στην πραγματικότητα υπάρχει μόνο στη φαντασία τους. Αργά ή γρήγορα, γίνεται φανερό πως κάτι δεν πάει καλά κι ότι δε θα βελτιωθεί η κατάσταση χωρίς ιατρική βοήθεια.

 

Τι πρέπει να κάνετε αν ανησυχείτε για το έφηβο παιδί σας;

Σαν πρώτο βήμα, αναρωτηθείτε αν η συμπεριφορά που σας ανησυχεί είναι το είδος της συμπεριφοράς που εμφανίζεται φυσιολογικά στην εφηβεία. Τέτοια παραδείγματα περιλαμβάνουν απότομες αλλαγές της διάθεσης, εριστικότητα και προτίμηση του παιδιού να βρίσκεται μόνο του ή με φίλους, παρά με σας. Το έφηβο παιδί έχει ανάγκη να δείξει πως είναι διαφορετικό από σας. Και το κάνει αυτό, υιοθετώντας μόδες στα ρούχα, το χτένισμα, τη μουσική κ.ο.κ. Θέλει να είναι πιο ανεξάρτητο και να μένει έξω μέχρι αργά το βράδυ. Όλα αυτά είναι απολύτως φυσιολογικά και, εφόσον η συμπεριφορά του δε βλάπτει κανένα, δεν υπάρχει λόγος να ανησυχήσετε. Καμιά φορά, ίσως χρειαστεί να πάρετε μια βαθιά ανάσα ή να μετρήσετε ως το δέκα ή να βγείτε από το δωμάτιο. Η εφηβική συμπεριφορά μπορεί να εκνευρίσει τους άλλους, μα αν είναι αβλαβής, δε θα πρέπει πάντα να αντιστέκεστε. Επιβάλλεται ωστόσο, να θέσετε ορισμένα όρια, που θα πρέπει να είναι αρκετά ελαστικά ώστε να επιτρέπουν τη φυσιολογική εξερεύνηση.

Οριοθέτηση χωρίς παραβίαση. Αν ο έφηβος ξεπερνάει τα όρια ή αν βρίσκει συχνά τον μπελά του, τότε θα πρέπει να δείξετε αυστηρότητα. Κάτι τέτοιο είναι σημαντικό για να καταλάβει το παιδί πως εσείς ελέγχετε την κατάσταση. Ίσως αποφασίσετε, λ.χ., πως είναι λογικό να μένει έξω τα βράδια μέχρι τις έντεκα, αλλά όχι αργότερα. Αν παραβιάζει συστηματικά αυτό το χρονικό όριο, τότε ίσως θα χρειαστεί να επιμείνετε σε μια νωρίτερη ώρα ή να τον κρατήσετε μέσα μερικές φορές όταν θέλει να βγει έξω. Πιθανό να μπορείτε ν' ανεχθείτε την κακή διάθεση και τη μελαγχολία του, όταν όμως γίνεται συχνά αναιδής, θα πρέπει να απαιτήσετε να βελτιώσει τη συμπεριφορά του.

• Αν η συμπεριφορά του έφηβου παιδιού σας είναι βλαβερή ή πέρα από τα όρια που θα περίμενε κανείς φυσιολογικά, το επόμενο βήμα είναι να προσπαθήσετε να καταλάβετε τι δεν πάει καλά.
• Η κατάθλιψη και η αυτοκαταστροφική συμπεριφορά σχεδόν πάντα αποτελούν αντιδράσεις σε αγχώδεις καταστάσεις, που δεν μπορεί να αντιμετωπίσει.
• Έφηβοι που έχουν αντικοινωνική συμπεριφορά ή κάνουν σκασιαρχείο συχνά, αντιγράφουν φίλους και αντιδρούν είτε σε μεγάλη επιείκεια είτε σε υπερβολική αυστηρότητα των γονιών τους.
• Όσοι κάνουν κατάχρηση ναρκωτικών ωθούνται και από το στρες και από το παράδειγμα άλλων. Τα σεξουαλικά προβλήματα συνήθως αντανακλούν βαθύτερες δυσκολίες απέναντι στη διαδικασία της ανάπτυξης.

 

Τι μπορείτε να κάνετε;

Θα πρέπει να υποβάλετε στον εαυτό σας μερικές ερωτήσεις:

1. Δίνω στο παιδί αρκετή ανεξαρτησία, θέτοντας συγχρόνως τα σωστά όρια;
2. Καταλαβαίνω τις εντάσεις που μπορεί να νιώθει το παιδί μου; Για παράδειγμα, τις σχέσεις του με το αντίθετο φύλο, τις σχολικές πιέσεις, κ.ο.κ.;
3. Το βοηθάω να μιλήσει για πράγματα που μπορεί να το απασχολούν; Για παράδειγμα, θέματα επαγγελματικού προσανατολισμού;
4. Υπάρχουν εντάσεις στην οικογένεια που μπορεί να το στενοχωρούν, ακόμα κι αν δε συμμετέχει άμεσα σ' αυτές;
5. Γνωρίζω πώς είναι τα πράγματα στο σχολείο;

Αν απαντήσατε σε όλες τις παραπάνω ερωτήσεις και πήρατε τα απαραίτητα μέτρα, αλλά εξακολουθείτε ν' ανησυχείτε για τη συμπεριφορά του έφηβου παιδιού σας, τότε κρατήστε μια σταθερή στάση και επιμείνετε να ζητήσει βοήθεια, κατά προτίμηση μαζί με σας, αλλά και μόνο του αν είναι απαραίτητο. Ο γιατρός σας θα μπορεί να βοηθήσει, είτε συμβουλεύοντας είτε καθησυχάζοντας σας. Ίσως όμως, θεωρήσει πως το παιδί έχει ανάγκη από ειδική βοήθεια. Στα ζητήματα αυτά θα πρέπει ν' ακολουθήσετε τη συμβουλή του. Τα εφηβικά προβλήματα συχνά διορθώνονται με τον καιρό. Αν όμως ο γιατρός σας ανησυχεί για τη συγκεκριμένη περίπτωση, είναι απαραίτητο να δεχτείτε πρόσθετη βοήθεια.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Προβλήματα των παιδιών - Πως οι γονείς θα τα καταλάβουν και θα τα ξεπεράσουν, Μπράϊαν Λασκ, Πρώτη έκδοση 1986, Εκδόσεις Ψυχογιός